Op de eenzame Zuidpunt van Schokland stond eens de middeleeuwse kerk van Ens, die dienst deed tot het jaar 1717. Ook lag hier het kerkhof waar de protestanten hun doden begroeven. Vlak bij de nu nog te bezichtigen ruïne van die kerk stond eeuwenlang een vuurtoren. Aanvankelijk gebruikten de vissers en schippers op de Zuiderzee de kerktoren om zich te oriënteren. In deze tijd was het de gewoonte om vissers na het vallen van de duisternis toch nog veilig de haven binnen te loodsen door het stoken van zogenaamde vissersvuren.
In 1613 stelde het bestuur van het gewest Overijssel 800 gulden beschikbaar om de kerk en haar toren te herstellen. Deze kerktoren werd toen genoemd “een baeckene in zee, daeraen den coopman ende gemeene schipperen merckelicken belang” gelegen is. Rond 1821 brak men de toren af.
 
De eerste vuurbaak (1618-1635)
Steeds weer bleek dat men op de onregelmatig brandende vissersvuren niet altijd kon vertrouwen. Voor de handelsvaart op de Zuiderzee was een regelmatig brandende vuurbaak van levensbelang. Omstreeks 1618 besluiten Ridderschap en Steden van Overijssel dan ook, samen met Noord-Holland, een vuurbaak op de Zuidpunt van Schokland op te richten.
Op deze baak werd met zware onkosten elke nacht een steenkolenvuur gestookt. Duidelijk is dat de vierboet of vuurtoren primair bedoeld was als een middel tot plaatsbepaling voor de scheepvaart, en niet zozeer als een hulpmiddel voor thuiskerende Schokkers, zoals de vroegere vissersvuren dat waren.
 
De tweede vuurbaak (1635-1825)
Op 26 juni 1635 werd in Kampen het bestek opgemaakt voor de bouw van alweer een nieuwe “vuerboete op het eylandt Ens”. Het werk werd gegund aan de aannemer Cornelis Meeuwsen voor de som van 1260 carolusguldens.
Het bestek bestaat uit een beknopte beschrijving van de belangrijkste onderdelen, en een schets van de voorgevel. Met behulp van deze summiere gegevens heb ik een rekonstruktie-tekening gemaakt.
 
Ook maakte ik een maquette, die door mij in bruikleen aan het Museum Schokland is afgestaan, en daar te bezichtigen is.
 


Besteck waervan sal gemaeckt worden een vuerboete op het eylandt Ens (1635).
1) De vuerboete sal hooch sijn boven de gront tot aen de bovenkant onder de lhueninge
achtien voeten, ende breet buijtenwercx sestien voeten in 't vierkant.
2) Sal gemaeckt worden een rooster van balcken van twaelff duimen dick ende ses duimen breet, vierkant op derde halff voet wijtte in den ander geschoten; ende sullen daerinne geheijt worden palen tott op het sant, tott verseeckerringe van het fundament voir barsten en sincken; alles van goet greijnen hout, ende sal daer op drie voet in de  gront worden gemetselt rontomme drie moppen dick.
3) Op elck hoeck sal gemetselt worden een pijler van drie moppen dick ende thien voet hooch boven de gront, ende dan daer op mett een bogen tott vier voet gesloten, om een bequaam wellfsel daerop te brengen.
4) Tusschen de pijlers van den gront tott boven daer de bogen sluiten sal gemaeckt worden een muur van een moppe dicke, ende daer inne twie dueren, d’ eene tegen ‘t suijden ende d’ ander tegen ‘t noorden; die bovendorpels van graeuwen steen, ende de dueren van goet greijnen hout mett velden ende sloten nae vereijsch.
5) Opte hoochte van negen voeten sullen gelecht worden vier goede anckers, om het bersten ende schueren van die muijre te verhinderen.
6) Het welffsel sal sijn een moppe dick, ende daer onder comen twie bogen, steeckende onder het welffsel uijt een halve moppe, ende beneden anderhalve moppe, en sullen de hoecken van het welffsel aengemetselt ende boven slecht gemaeckt worden.
7) Sullen dwars doir die boete gelecht worden vier anckers, ende daervan die slutels springen vierde halff voet boven den bovenkant van de boete, ende op elcke hoeck gesett worden een ronden ijseren staff in grauwe steen, mett loot ingegoten, dienende totte ijsere leeninge, die sal wesen gelijck die op Urck is.
8) Het welffsel sal worden gedeckt mett een waterlage van een moppe klinckert op sijn kant, in sement gelecht, in het middel hooch een halve voet, om bequamelick te cunnen affwateren.
9) Ende sal daer op worden gemaeckt een stoel, ses voet hooch ende vijff voet breet, ende de muijren anderhalff moppe dick, met vier anckers nae vereijsch versien, ende daer inne een welffsel nae behoren; ende in de stoel ten suiden ende noorden twie duren van greijnen hout, de bovendorpel van graeuwen steen, met velden, klincken ende haecken als ‘t behoirt.
10) Ten oosten en westen van den stoel sullen worden gemaeckt drie trappen van grauwen steen, ende opten stoel een bequame rooster om het vuir op te stoecken.
11) Binnen in de boete sal gemaeckt worden een bequame steeektrap van greijnen hout, om daerop door een luijck in het welffsel naer boven te gaen.
12) De materialen sullen sijn goede gaeven ijsselstenen, goeden wel gearbeijden kalck ende sement, goet greijnen hout, ende alles nae vereijsch van het werck, ende hett ijserwerck so eender in alle manieren als het totte boete op Urck bevonden wort, en sal het metselsant op ‘t eijlant mogen gegraven worden, buijtendijcx, tot minste schade van de ingesetenen.
13) De metinge sal geschieden nae de Camper maete.
14) Ende sal het werck binnen twie maenden nae dato deses, doch vierthien dagen onbehaelt, moeten veerdich sijn.
15) Sullende de betalinge geschieden in drie terminen, het eerste als de materialen bij het werck heden gebracht sijn, het twiede als het werck sal sijn voldaen ende opgenomen, ende het laeste ses meenden daernae.
 
Aldus besteet ten overstaen van de Heeren Gedeputeerden binnen der stadt Campen,
den 26 junij 1635.
Ende is aennemer geworden Cornelis Meeuwsen voor een somme van 1260 Carolus guldens, ende tott borge gestelt Sijbolt Douwes.
Mij present: J. van den Velde, 1635.
 
Uit dit alles blijkt dat het een nogal plomp, vierkant gebouwtje was, waarop in een rooster een kolenvuur gestookt werd. Door de schippers werd deze baak, die enigszins verplaatst schijnt te zijn ten opzichte van de oude baak, “de Kaap” genoemd. De vuurbaak werd gebouwd op een terrein dat eigendom was van een zekere Jan Klaassen uit Ens. Ridderschap en Steden van Overijssel besloten op 18 maart 1636 hem hiervoor 25 gulden uit te betalen.
Op 14 maart 1640 besliste Overijssel dat de vuurstoker op Ens een bekwame woning diende te krijgen. Hoewel Ens behoorde tot Overijssel, nam Noord-Holland een deel van de kosten van de vuurbaak voor zijn rekening, zo als blijkt uit een verslag van een bezoek op 19 augustus 1692 op Schokland van de “Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt” en “de Heeren Gedeputeerde Staten van Over-IJssel”.
In de nabijheid van de vuurtoren dienden gemaakt te worden 39 roeden paalwerk, omdat “met d’eerste opkomende watervloeden ende stormwinden niet alleen de voorsz. vuyrboet, maer oock de kerck op het voorsz. Eylandt wegh geslagen soude konnen werden”. Men besloot hiervoor 7800 gulden uit te trekken, waarvan (evenals in het verleden) Overijssel 2/3 deel, en Holland en West-Vrieslandt 1/3 deel betaalden.
Op een tekening uit 1729 (afb. 1) zien we deze vuurbaak, iets ten westen van de kerk, afgebeeld als een vierkante toren met daarop het in de open lucht gestookte vuur. Mogelijk is de toren in de loop der jaren enigszins van gedaante veranderd door verval of verbouwing.
In 1922, maakte A. J. Reijers een tekening (afb. 2), waarbij hij eerdergenoemde prent als voorbeeld genomen zal hebben. Op de achtergrond tussen vuurtoren en kerk ziet men een aantal schepen liggen aan een paalwering. Dit komt overeen met wat tijdens opgravingen in 1944 ter plaatse werd gevonden. Ongeveer acht meter ten noorden van de kerk werden namelijk restanten gevonden van een paalschoeiïng (zie afb. 3).
 
Afbeelding 5, gemaakt rond het jaar 1730, is duidelijk verwant aan de vorige tekening. Naar mijn mening geven afb. 4 en 5 echter niet de situatie van 1730 weer, maar zien we hier de eerste vuurbaak (1618-1635).  Dit verklaart ook waarom de kerk er iets anders uitziet als op afb. 1. De eerdergenoemde takel zou gebruikt kunnen worden om 's nachts een korf met brandende turf omhoog te hijsen ten behoeve van de schepen op de Zuiderzee. Waarschijnlijk hebben de tekenaars een oudere, thans niet meer bekende prent nagetekend.
Tenslotte is er nog een waterverftekening uit ca. 1800 bekend van de in 1635 gebouwde vuurtoren. De vuurbaak is hierop goed te herkennen.
Het hekwerk rond het platform is te onderscheiden, evenals de trapjes naar het rooster waarop gestookt werd. Boven de deur is een raam te zien, in de plaats van de twee oorspronkelijke bogen in het metselwerk (zie afb. 6).
 
In 1708 klagen Gedeputeerde Staten van Overijssel over het feit dat het stoken op de vuurtoren van Ens meer kost dan op de andere vuurtorens. Jacobus Beeltsnijder uit Amsterdam, de kolenhandelaar die gewoonlijk de kolen in Ens aflevert, probeert e.e.a. te verdedigen. De mazen van het rooster op de vuurtoren van Ens zijn in vergelijking met andere torens namelijk erg wijd. Hier kunnen alleen grote brokken steenkool op gestookt worden. De kleinere stukken moeten er dus uitgesorteerd worden, en die zijn weer moeilijk verkoopbaar. Op de andere vuurtorens kan men alle formaten steenkool stoken, wat natuurlijk goedkoper is.
Bovendien mag de kolenhandelaar alleen kolen leveren als de voorraad op Ens bijna op is, en dan ook nog alleen in kleine hoeveelheden. Bij andere vuurbaken doet men het anders: als er een partij goedkope, eerste kwaliteit kolen uit Schotland aankomt, dan koopt men die in zijn geheel, en legt een grote voorraad aan. De schippers en vissers op de Zuiderzee klagen volgens de handelaar nogal eens over het slecht onderhouden vuur op de Enser vuurbaak. Hij moet dan meteen weer kolen naar Schokland brengen, en kan dan vaak niet een goedkope partij afwachten.
Per jaar wordt er op Ens 1400 waag steenkool verstookt (één kruiwagen vol is ongeveer twee waag). De kolen komen doorgaans uit Schotland, gaan dan naar Rotterdam, en vandaar via Amsterdam naar Schokland. Ook worden er wel kolen uit Luik gebruikt, die via Dordrecht en Amsterdam naar Schokland gebracht worden.
Tijdens de stormramp van 4 en 5 februari 1825 werd de oude vuurbaak door het tot drie meter boven het normale peil opgejaagde water vernield.



De derde vuurbaak (1825-1856).
Na de stormramp van februari 1825 was nieuwbouw nodig, omdat het tot drie meter boven het normale peil opgejaagde water de oude vuurtoren vernield had. Door Rijkswaterstaat werd een sierlijke, ronde toren gebouwd, waarvan de fundamenten thans nog op de Zuidpunt te bezichtigen zijn, vlak bij de kerkruïne. Deze resten worden door middel van een bord aangeduid als “Vuurplaats”, wat een minder gelukkige naam is.
Men zou hierdoor het idee kunnen krijgen, dat het vuur op de grond binnen de stenen cirkel van het fundament gestookt werd. Een betere aanduiding zou zijn: “Fundament van een in 1825 gebouwde vuurbaak”. Ook deze vuurbaak werd met kolen gestookt. De vuurstoker was verplicht een voorraad kolen voldoende voor drie maanden in voorraad te hebben. Als de zee was dichtgevroren hoefde hij niet te stoken. Het aantal nachten waarin dat het geval was werd nauwkeurig bijgehouden door de burgemeester, die dit weer elk kwartaal moest doorgeven aan het provinciaal bestuur. Werd er niet gestookt, dan kreeg de vuurstoker ook
geen salaris. Het huis van de vuurstoker stond eertijds gedeeltelijk op de fundamenten van de voormalige kerk, op enige afstand van de vuurtoren. De toren en de woning waren met elkaar verbonden door een houten loopbrug. Naast de lichtwachters woning stond sinds 1821 een stellage met een mistklok, daar geplaatst door bemiddeling van Lucas Seidel, opzichter van Rijkswaterstaat, en geleverd door een klokkengieterij in Amsterdam. De klok gaf 36 slagen per minuut en moest om de twee uur opgewonden worden. Voor het schoonmaken en opwinden van de mistklok kreeg de stoker ongeveer twaalf gulden per jaar.
In 1835 maakt burgemeester Gillot een beschrijving van de vuurtoren met toebehoren.
Staat en inventaris van alle voorwerpen welke bij de lichtbaak op het eiland Schokland behooren en aldaar tegenwoordig aanwezig zijn.
1) Een woonhuijs tot bewooning van den vuurstoker, van steen gebouwd, waar in zijn drie vertrekken, lang 12¾ ellen, breed 5 ellen.
2) De klokke-toren van hout gebouwt, staande tegen liet voornoemde woonhuijs, met zijne staande uurwerk en klok.
3) De loopbrug naar de vuurtoren, lang 59½ elle, breed 1 elle.
4) Een brug aan de oostkant van het gehugt, tot oplossing van koolen lang 6 ellen, breed 1 elle, 6 palmen.
5) Een oude rooster in een onbruikbaren staat.
6) Een - dito, in een goede staat, thans in gebruik.
7) Een ijzeren vuurschop.
8) Een koperen vuuremmer.
9) Een houten balans en schaalen met een oude 50 ponds gewigt.
10) En eindelijk de vuurbaak zelven, van steen, in 1825 geheel uijt den grond nieuw opgebouwt met zijne eiken paalwerken rondom dezelve.
Aldus opgemaakt door ons, Burgemeester van de gemeente Schokland,
den 10 april 1835, G.J. Gillot. <I>

In 1845 werd op dezelfde toren een zgn. katadioptriek lamp licht geplaatst, bestaande uit een petroleumlamp, omgeven door drie prismatisch geslepen glazen. Rondom dit geheel bevond zich een buitenwand van grote, dikke langwerpige, glazen (kleurloos). Het was een stilstaand
licht, dit in tegenstelling tot het vuurtorenlicht op Urk, dat draaide (een flaplicht zei men op Urk), zodat de zeelieden in staat waren de beide lichten van elkander te onderscheiden. In 1856 werd deze baak afgebroken.
 
De vierde vuurbaak (1856-1944).
Na de afbraak van de ronde, stenen baak werd een nieuwe, modernere lichttoren gebouwd, meer naar het oosten, vlak naast de lïchtwachterswoning. Boven op een ijzeren stellage werd een katadioptriek licht geplaatst, een lamp met een holle, cylindervormige pit, met daar omheen een buitenwand van langwerpige glasplaten. In de Kamper Courant van 7 september 1856 lezen we hierover het volgende.
“De Minister van Marine heeft ter kennis van belanghebbenden gebragt, dat in de loop dezer maand, op nader te bepalen datum, het kustlicht op Schokland tijdelijk zal worden gebluscht, wegens de vernieuwing van den opstand, en dat gedurende den tijd daartoe benoodigd, op dat eiland zal ontstoken worden een hulplicht, dat den geheelen horizon zal verlichten en op gelijke hoogte zal staan als het thans aldaar brandende kustlicht.”
 
Vanaf 1922, toen de lichtwachter Pieter Verschoor (1874-1975) het eiland verliet, werd het licht automatisch ontstoken. Overdag bleef een waakvlam branden. Het licht brandde op  blauwgas en werd alleen gedoofd als door ijsgang geen scheepvaart meer mogelijk was. Als men niet meer “om de oost” kon varen, werd 's nachts een rode petroleumlamp aan de oostzijde van de vuurtoren gehangen. Eenmaal per week moest de tijdklok ingesteld worden op de steeds veranderende tijden van zonsopgang en zonsondergang.
De vuurtoren, die in de volksmond wel eens “Schokker Jaap” werd genoemd, stond samen met de lichtwachterswoning op een terp, waaronder in 1940 de fundamenten van een middeleeuwse kerk werden gevonden. In feite stond de vuurtoren in het schip van de kerk. De toren stond op zes steunpunten, die een cirkel vormden van 6 meter doorsnee. Binnen dat grondvlak bevond zich een cementen huisje met een stalen deur aan de noordkant. In dat huisje lagen de gascylinders, die het licht door middel van een pijpleiding voedden. Aan de zuidkant van de toren was de opgang van een wenteltrap, die met één enkele omwenteling en twee tussenbordessen uitkwam op de omgang van de lichtkabine. De gehele toren, met uitzondering van de traptreden en de vlaggemast, bestond uit een roodgeverfde stalen konstruktie, met een hoogte van ongeveer 12½ meter. Toen Schokland in 1942 droogviel en een onderdeel werd van de Noordoostpolder, werd het licht van de vuurtoren voorgoed gedoofd. Twee jaar later werd de toren afgebroken.
 
Noot <1>. De door burgemeester Gillot opgemaakte staat en inventaris werd ons toegezonden door Dhr. Donald Veenendaal uit Zwolle.
 
Bruno Klappe
 
Schokker Erf 12 en 14, sept 1989 en voorjaar 1990

Vijf jaar voor de Schokkers verdreven werden van hun eiland, werd de Zuiderbuurt, de kleinste buurtschap op Schokland, al ontruimd, als ware het een soort generale repetitie voor de dingen die komen zouden. De mensen die gedwongen werden te verhuizen hoefden dat niet met lege handen te doen. Evenals in 1859 werd ook in 1854 een schadeloosstelling aan de getroffenen uitgekeerd.

De van Marken afkomstige Jan Commandeur, gehuwd met de Schokkerin Dirkje Gerrits Bruins <1> was mogelijk een van de eersten die de Zuiderbuurt gedwongen verlieten. Uit een brief van de burgemeester van het eiland Marken aan zijn collega op Schokland, gedateerd 16-6-1854, blijkt dat Jan Commandeur de keus had zijn woning op Schokland, waarvan hij eigenaar was, te verplaatsen of af te staan tegen een schadeloosstelling. Commandeur liet weten dat hij koos voor een schadeloosstelling <2>.

Een maand later, op 23-7-1854, was de Kamper notaris Rambonnet op Schokland aanwezig om de schadeloosstellingen in verband met de ontruiming van de Zuiderbuurt te regelen. Waarschijnlijk waren toen de verhuizingen al in volle gang <3>.
De gang van zaken werd door de overheid nauwlettend in de gaten gehouden, zo lazen we in de Kamper Courant van 27-8-1854:

SCHOKLAND, 21 Augustus.
Heden heeft de Commissaris des Konings in de provincie Overijsel, vergezeld onder andere door den Heer mr. J.A. Sandberg, lid der Gedeputeerde Staten, en de heeren Hoofd-Ingenieur en Ingenieur van den Waterstaat, ons eiland bezocht. Z.H.Ed.G. is 's morgens te ongeveer tien ure hier aangekomen, heeft de vuurtoren, rijkswerken, kerken, schoolgebouwen, pastorijen en woningen der alhier geplaatste ambtenaren in oogenschouw genomen.

In een archiefstuk uit het eind van het jaar 1854 <4> lezen we dat diverse bewoners van de Zuiderbuurt inmiddels al verhuisd zijn naar elders op het eiland <5> :

• Teunis Willems Bruins woont nu vóór Jan Mastenbroek;
• Peter de Groot woont nu bezijden Derk Buter;
• Jan Willems Gerssen woont nu achter Jan Corjanus;
• Jan Louwen de Jong woont nu achter Remmelt Mastenbroek;
• Cornelis van Eerde woont nu achter Andries Klein;
• Teunis Bruins woont nu aan de noordzijde der buurt;
• Wichert van Eerde woont nu aan de noordzijde der buurt.
•  

Burgemeester Gillot schreef op 5-11-1854 dat de bewoners van de Zuiderbuurt het geld dat zij voor de ontruiming van hun huis gekregen hadden, gebruikten om hun schulden bij de plaatselijke winkeliers af te betalen. Hij vreesde dat velen na de winter niets meer over zouden hebben, en dus hun nieuwe huizen niet zouden kunnen betalen <6>.
Ook uit een andere brief blijkt dat sommige bewoners, toen zij hoorden dat het geld waarvoor zij hun woning hadden afgestaan bij de notaris binnengekomen was, meteen het geld opgenomen hebben en vervolgens gebruikt voor alles behalve een nieuwe woning. Gillot, die wel besefte dat de bewoners van de Zuiderbuurt het recht hadden om zelf te beslissen wat zij met hun geld deden, was toch bang voor de gevolgen.

Het was te verwachten dat Schokkers die het geld deels aan iets anders besteedden, dakloos zouden worden, of slechts zo'n vervallen huisje konden betalen dat al na verloop van enkele jaren herstellingen nodig zouden zijn, die zij echter naar menselijke berekening niet konden betalen.
Gillot verweet de Directie van Waterstaat dat zij verzuimd had maatregelen te nemen waardoor genoemde problemen voorkomen zouden worden. Volgens Gillot, die aanwezig was geweest bij het opstellen van de voorlopige contracten, waren de problemen het gevolg van het schrappen van een voorwaarde in de overeenkomst, waarvoor hij zich juist sterk had gemaakt. Zijn plan was geweest om het gezamenlijke bedrag der schadeloosstellingen bij het gemeentebestuur te deponeren, zodat men meer invloed op het besteden der gelden zou kunnen uitoefenen. De gelden zouden volgens Gillot dan beter besteed zijn geworden. Volgens Waterstaat was dit voorstel echter moeilijk in een wettelijke akte te formuleren, wat weer bestreden werd door Gillot, omdat de verkopers door het plaatsen van hun handtekening het gemeentebestuur al gemachtigd hadden die gelden voor hen te ontvangen en na vordering van de bouw uit te betalen.

"Tot heden heeft niemand nog een nieuwe woning gebouwd, maar velen eenen oude woning aangekocht. Ik zal de overige bewoners der Zuiderbuurt nogmaals herinneren om te zorgen dat zij eene goede woning weder krijgen. Of dat evenwel bij allen wel het gewenste gevolg zal hebben, meen ik te mogen betwijfelen, omdat zij weten, of zulks te weten kunnen komen, dat zij het regt hebben om met die gelden naar willekeur te handelen". <7>

Op 22-12-1854 vroeg de Commissaris des Konings van Overijssel aan burgemeester Gillot hoe het met de ontruiming van de Zuiderbuurt gesteld was. Pas halverwege november hadden enkele van de bewoners, na gedurig aandringen van Gillot, aanstalten gemaakt om van woonplaats te veranderen. Dat waren:

• - Jan Gersen <8>, woonachtig op nr. 11, "heeft op Ens een goede woning gekogt, maar was uitgewoond, welke hij heeft hersteld, en alwaar hij thans al in woonachtig is".
• - Jan Jacobs Schoon <9>, woonachtig op nr. 10, "heeft ook een oude woning op Ens gekogt en met gedeelten afbraak van zijne woning dezelve hersteld en zal dezelve later nog verder herstellen, welke thans ook al door hem en zijn gezin word bewoond".
• - De bewoners van nr. 1, 2 en 5 hadden geen problemen gemaakt, en het was te verwachten dat zij hun schadeloosstelling geheel zouden gebruiken voor het verplaatsen van hun woning, als eenmaal het winterseizoen voorbij zou zijn.
• - Hetzelfde gold voor de bewoners op nr. 8 en 14, die timmerlieden waren en eveneens de geschikte tijd in het voorjaar afwachtten.
• - Huis nr. 3 was al gesloopt en naar Marken vervoerd, waar de vrouw des huizes woonde, en aldaar weer opgebouwd.
• - De bewoners van nr. 4 en 13 "hebben eindelijk oude vervallen woningen op Ens gekogt, welken zij met den afbraak van hunne woningen weder bewoonbaar zullen maken".
• - De bewoner van nr. 7 "heeft een gedeelte van een oude woning op Ens gekogt, waar aan nog niets tot heden toe tot verbetering aan word gewerkt, welken hij ook nog niet heeft betrokken".
• - De bewoner van nr. 12 "is in het geheel geen zwarigheid voor als het weergestelde zulks toelaat, of zal zijn wooningen wel verplaatsen".
• - Louwe de Jong, wonend op nr. 4, "heeft al onderzoek naar timmerhout gedaan, maar is tot heden nog niet ten uitvoer gebragt".
•  

Tevens deelde burgemeester Gillot aan de Commissaris des Konings mee "dat geene der genoemde personen hunne ontzegde gelden geloven te deponeren bij het Gemeentebestuur of aan den Heer notaris Rambonet terug te geven". <10>
De Schokkers van de Zuiderbuurt wensten zelf te beslissen waaraan zij hun geld uitgaven.

Noten:

1. Dirkje Gerrits Bruins, geboren Ens 2-4-1827, overleden Marken 5-1-1895, dochter van Gerrit Alberts Bruins (1795-1834) en van Jacobje Jans de Groot (1794-1845).
2. Gem.-archief Kampen, Ingekomen Stukken Schokland 1854, nr. 127 (16-6-1854).
3. Gem.-archief Kampen, Ingekomen Stukken Schokland 1854, nr. 52 (16-7-1854).
4. Gem.-archief Kampen, Ingekomen Stukken Schokland 1854, nr. 80.
5. De al verhuisde mensen zijn:
   - Teunis Willem Bruins (1807-1875), gehuwd met Lijsje Peters Kaale (1812-1868);
   - Pieter Gerrits de Groot (1799-1874), gehuwd met Trijntje Pieters Visscher (1804-1866);
   - Jan Willems Gerssen (1786-1858), gehuwd met Geertruida Pieters Hazelhof (1796-1862);
   - Jan Louwen de Jong (1813-1879), gehuwd met Aaltje Jansen Gerssen (1823-1910);
   - Kornelis van Eerde (1808-1870), gehuwd met Trijntje Willems Bruins (1812-1868);
   - Theunis Alberts Bruins (1801-1878), gehuwd met Jannetje Jans Mosterd (1803-1865);
   - Wiechert van Eerde (1818-1889), gehuwd met Aaltje Klaasen de Groot (1815-1895).
6. Gem.-archief Kampen, Uitgaande Stukken Schokland 1854, nr. 159 (5-11-1854).
7. Gem.-archief Kampen, Ingekomen Stukken Schokland 1854, nr. 90.
8. Jan Willems Gerssen (1786-1858), gehuwd met Geertruida Pieters Hazelhof (1796-1862);
9. Jan Jacobs Schoon (1794-1862), gehuwd met Antonia Alberts Klappe (1805-1884)
10. Gem.-archief Kampen, Uitgaande Stukken Schokland 1855, nr. 178 (29-1-1855).

Bron: Ab en Bruno Klappe, het Schokker Erf 31, januari 1996.

Het is bijna vanzelfsprekend om over Schokland en dus over Emmeloord te schrijven als zou er alleen maar over armoede en overstromingen iets te melden zijn. Gelukkig is er meer dan alleen maar kommer en kwel. De Revolutie gaat zelfs Emmeloord niet voorbij. In 1795 wordt voor het planten van de vrijheidsboom door de regering van Emmeloord 29 gulden en 9 stuivers betaald aan bier, jenever en andere onkosten! Feest dus.

De Franse invloed heeft overigens allerlei gevolgen zoals b.v. de interesse, die ontstaat bij romantisch ingestelde schrijvers, die zo'n eilandje wel eens willen bezoeken. Uit hun beschrijvingen wordt het beeld van het dagelijks leven in Emmeloord steeds kleurrijker en vollediger. Zo lezen we dat het de gewoonte was om na een begrafenis bij elkaar te komen in de plaatselijke kroeg om een paar potten bier te drinken, meestal een sterk soort bier dat in Deventer gebrouwen werd. Vermengd met suiker en muskaat werd dit in de wintertijd heet gedronken.

De Franse toerist vermeldt verder dat het tijdens de Pinksterweek kermis is en dat iedereen dan danst en veel lawaai maakt door met potten en pannen te rammelen. Over de eetgewoonten van de Emmeloorders: het ontbijt bestaat uit gerookte of gezouten vis; het middagmaal uit een bord verse vis met aardappelen, gewoonlijk eten zij dat met hun vingers. Vervolgens wordt er een kom opgediend met gekookte meelpap, soms gort of pannekoekjes van boekweitmeel.
Verder vermeldt de schrijver dat de jongeren in de omgang tussen beide sexen geen enkele schaamte kennen. Vanaf het moment dat een jongen en een meisje vaste verkering hebben, leven ze op een intieme manier met elkaar en trouwen is dan ook meestal: moeten trouwen.
De inwoners van Emmeloord hebben in die tijd (net als tegenwoordig) te maken met verschillende overheden, zoals Rijk, Gemeente en Provincie (of Departement). De Rijksoverheid wordt, hoe kan het ook anders voor een klein eilandje, vooral belichaamd door de Dienst van Waterstaat. De verpersoonlijking hiervan was Lucas Seidel, 's Lands Opzichter. Seidel is een man die zich fanatiek om de veiligheid van het eilandje bekommert en als hij geen Seidel had geheten, dan zou hij zeker een naam als Paalman of Paalvast gekregen hebben. Hij is gek op palen!

Het Gemeentebestuur was natuurlijk de overheid, waar de inwoners het meest mee te maken kregen. Ook toen al waren er veel voorschriften. Zo lezen we in de Gemeenteraadsverslagen dat er twee burgers aangesteld worden als turftellers. Ze verdienen een stuiver voor duizend getelde turven. Ook lezen we dat tijdens de hondsdagen alle honden vast moeten liggen op straffe van een boete. Er geldt een verbod op het stoken van vuur in koekhuizen en in schuren, die met riet gedekt zijn. Als het een paar dagen vriest dan mogen de schippers en vissers hun schepen niet meer op een aangewezen plek aanleggen, omdat de plaatselijke ijsbaan (!) kans moet krijgen. De taak van Provincie of Departement tenslotte is om toe te zien of de Gemeente haar werk goed doet.

Het grappige is dat ook de Overheden, toen al, verschillende belangen kenden en met elkaar in aanvaring kwamen. Een mooi voorbeeld is de kwestie van de schelpen. In de zomer van 1808 vaart Willem Dirks, die zich later Willem Veer is gaan noemen, als veerman van Schokland naar Kampen. Komende van Kampen wordt hij betrapt op het laden van schelpen op het strand van Emmeloord. Ongetwijfeld heeft Seidel als waakhond voor 's Lands veiligheid gemeend zijn baas, opzichter-generaal Pereboom, hiervan te moeten verwittigen. Er volgen brieven aan de Schout en aan de Landdrost van Overijssel. De Gemeenteraad wordt op de vingers getikt. maar bijt schitterend van zich af.
Ten eerste heeft Willem Dirks wel degelijk toestemming gekregen om schelpen te laden, maar bovendien "heeft dit Bestuur de eer te berigten dat niet alleen het strand en de aanspoelende schulpen, maar ook het gehele terrein, zover zich het gebied van Emmeloord uitstrekt plagt beschouwd te worden als een privaat eigendom der opgezetenen van Emmeloord". De zaak wordt uiteindelijk geregeld met dien verstande dat de burgers hun recht behouden maar alleen op die plaatsen, waar de opzichter geen gevaar ziet.

Een ander twistpunt vormt het riet snijden en het steken van graszoden. Ook hier tegengestelde belangen. Waterstaat wil riet voor versterking van de dijken, maar de inwoners willen het ook, o.a. om hun daken te dekken. Het steken van graszoden ondergraaft natuurlijk de veiligheid, maar graszoden zijn ook nodig om de met riet gedekte daken te versterken.
In een brief van het Gemeentebestuur lezen we: "....ook hebben we van tijd tot tijd enige lappen grond nodig en kunnen dezelve niet ontberen zonder onze huizen of aan het gevaar van den verschrikkelijke brand of aan het omverwaaijen bloot te stellen, want daar het meeste riet, dat een bestaan voor vele armen in den Winter opleverde, nu aan den aarden Dijk gebruikt wordt en onze huizen veeltijds op hunner toppen door graszoden moeten gedekt worden, zo kan het gemakkelijk gebeuren dat bij gebrek aan dezelven gehele daken afwaaiden zoals er alreeds gebeurde..."

In dezelfde brief wordt ook aangetoond dat schelpen nodig zijn voor metselspecie, als middel om het kerkhof op te hogen en ook om de paden met een mengsel van teer en schelpen te verbeteren. Toen al was er sprake van een soort asfalteren! Ook de beruchte loopkistendam werd op die manier veiliger begaanbaar gemaakt. Al met al groeit het beeld van een redelijk moderne samenleving.

Tenslotte: het grootste gevaar is weliswaar de zee, maar ook voor wat uit de zee komt moet je oppassen, vandaar dat het Gemeentebestuur in 1798 aan Pieterties Jacob 2 gulden en 10 stuivers uitbetaalt "aan wagtloon voor de zeerovers"!
Zo kunnen de inwoners tenminste rustig gaan slapen!

Schelpen waren van groot belang voor onze voorouders. De schelpen, die vooral ten noorden van Emmeloord aan het strand gevonden werden, waren ook bij de mensen van de Middel- en Zuiderbuurt erg geliefd. In een brief van het Gemeentebestuur van Ens, geschreven in 1809, staat dat de loopkistendam vooral in de wintertijd glad, glibberig en haast niet zichtbaar was.... "dat daardoor dikwils gebeurd dat wij bij nagt aankomende met onze natte kleederen op onze knijen naar de buurten moeten kruijpen, hetwelk onze oude lieden dikwils ondoenlijk is". Daarom wordt aan de Dienst voor de Waterstaat om toestemming gevraagd de kistdam met een mengsel van schelpen en teer te mogen bestrooien, waardoor deze beter begaanbaar en beter zichtbaar wordt. Daarnaast is het verrassend te zien dat de schelpen ook nodig zijn "om de floere onzer woningen mee te bestrooien ten einde daardoor enige verfrissing ter conservatie van de gezondheid te genieten." Opvallend dat hier de gezondheid als motief gebruikt wordt. Nu is het wel zo dat het in die dagen daar ook slecht mee gesteld was. Een provinciale geneeskundige commissie konstateert in 1814 dat de besmettelijke ziektes op het eiland voornamelijk veroorzaakt worden door "de verpestende uitwaaseming der vuiligheden." Rotte vis, mesthopen en menselijke uitwerpselen zijn daar de oorzaak van. De schout werd dringend geadviseerd maatregelen te nemen en o.a. te zorgen voor openbare secreten.

Begraven worden op Emmeloord kende in die dagen ook zijn moeilijkheden. De visserij is dan zo algemeen dat er 's zomers soms geen man meer op het eiland is. Dit leidde tot de tragische gebeurtenis dat een van de inwoners zijn jong overleden zoontje niet volgens oud gebruik heeft kunnen begraven, maar dit op provisorische wijze heeft moeten doen.
Dit leidde tot een schandaal, en de burgemeester van Emmeloord besluit dan om wat eigenlijk een oud gebruik was, nu bij wet vast te leggen: "namentlijk dat voortaan gene van onze Burgers, wie het ook zijn moge, van de wal vaaren op die dag, wanneer er een dode zal begraven worden, opdat het lijk behoorlijk om twee uur begraven kan worden." De mannen moeten dus op het eiland blijven om mee te kunnen begraven naar oud gebruik.

Overigens betekent de totale afhankelijkheid van de visserij natuurlijk een grote kwetsbaarheid. In geval van tegenslagen leidde dit tot dramatische toestanden. Een aantal jaren eerder (1775) wordt door felle vorst en het ijs enorme schade toegebracht aan de netten. Een aantal van 525 netten is dan verloren gegaan, totale schade 1200,--. Of het aantal enigszins overdreven zal zijn of niet, het zal zeker een enorme ramp geweest zijn. Als in die tijd ook nog eens hooi van elders ingekocht moet worden wegens slechte omstandigheden, dan is het duidelijk hoe afhankelijk de mensen waren van weersomstandigheden. Niet gespeend van enig gevoel voor dramatiek en galgehumor schrijven de burgemeesters in die tijd: "....dat de onkosten voor de gemeente door het nodige dijken van jaar tot jaar groter worden, de belastingen van tijd tot tijd swaarder en het Eijland van dag tot dag kleiner...."

Gelukkig komen na de magere jaren ook weer wat betere tijden. Nauwelijks 10 jaar na deze ramp moet de Amsterdamse stadsarchitect J.S. Creutz verslag uitbrengen aan zijn Regering over de vraag of het de moeite loont Emmeloord te behouden of het anders maar ten prooi voor de zee te laten. Andere adviseurs hebben dit al eerder aan het Amsterdamse gemeentebestuur geadviseerd! De stadsarchitect echter schrijft: "in deez opzigten is Emmeloord de bekwaamste van de drie buurten op dit Eijland, aangemerkt dat alhier nog 30 à 40 melkbeesten onderhouden worden, en teffens enige putten, twee deegenbakkers en een bakoven voorhanden zijn, en op deez buurt altoos een genoegzame voorraad van brood, bier en turff en sterken drank is, daarentegen op Enz uit gebrek aan wijland niet meer als 3 à 4 melkbeesten van de vuurstoker onderhouden worden, waarbij nog komt dat Emmeloord de volkrijkste buurt zijnde, het best assistentie kan bieden aan scheepen, die 's winters in eijs en anderzins raaken."

De buurt is kennelijk weer een beetje uit het dal geklommen. Een collecte voor het door overstroming getroffen Vlissingen (1807) brengt f 18,-- op en een maand later voor de ramp in Leiden f 25,--. De armen op het eiland worden overigens niet vergeten. Er is een armenpot, waar o.a. geld van bekeuringen in terecht komt en gezien het aantal ge- en verboden zijn dat er ongetwijfeld heel wat geweest. Zo mogen er b.v. geen schapen in het land gedreven worden voordat de koeien in de wei komen, op boete van f 3,-- ten profijte van de armen. Bij een tweede overtreding wordt het schaap verbeurd verklaard en het vlees onder de armen verdeeld, met nog een extra boete van f 25,--.

Ook de tamelijk nonchalante houding van onze voorouders t.a.v. de veiligheid van hun eiland brengt op deze manier geld in het laatje. Niet alleen worden de mensen regelmatig gemaand geen vee op de dijk te laten grazen, maar na een klacht van opzichter Seidel schrijft het Gemeentebestuur aan de inwoners: "....geen staaken ter drooging van netten of kleederen te steken in de om dit Eiland nieuw aangelegde dijk, of uit een buitenglooiing steenen te trekken en te leggen op de langs de dijk ter bleeking geplaatste linnen of kleederen, waardoor deze zo heilzame zeewering baarblijkelijk geschonden en benadeeld wordt."
Zo blijkt dat er nog ontzettend veel informatie over ons dierbare eilandje te vinden is. Soms niet altijd gemakkelijk te vinden omdat de informatie over het hele land verspreid ligt opgeslagen. Gelukkig heb ik een niet aflatende speurder in mijn vrouw Els Veer-Hanneman!

Dat het soms ingewikkeld is, is niet zo vreemd wanneer je de vertwijfeling van onze voorouders zelf leest. In 1807 schrijft het Gemeentebestuur aan de landdrost: "Mijn Heer de Landdrost! Zonderling is waarlijk het lot dezes dorp; eertijds een eigendom der Graven van Cuinre behoorden wij waarschijnlijk onder Overijssel. Door verkoop van eigendom der stad Amsterdam geworden, zijn wij dus van provinciale jurisdictie veranderd. Zedert de Revolutie van 1795 onder de Domeinen van het gemeene Land gebragt, zijn wij successievelijk van Holland tot Overijssel, en van Overijssel weder tot Holland overgegaan. Bij de invoering van het nieuw finantieel stelsel wierd onze finantiële betrekking veranderd, doch door de civiele bleef, echter zoo dat wij voor Overijssel en voor Holland dood schenen, gemerkt dat wij in den tijd van drie maanden van geene der beide departementen eenige aanschrijving ontvingen, tot wij van ons werkelijk aanwezen bij messive het Departement van Holland overtuigden. Bij Resolutie van den 13e April l.l. in alle betrekkingen onder Overijssel gesteld, communiceerde ons nogtans de heer Landdrost van Amstelland zijn installatie en zond ons alle zodanige staatsstukken...."

Het veer en de veerman

Op 12 december 1811 stapt een man van 56 jaar het stadhuis van Kampen binnen. Zijn naam: Willem Dirks. Kort daarna komt hij naar buiten als Willem Veer. Vanwege de verplichting om vanaf die tijd een familienaam te hebben, neemt hij voor zichzelf en zijn beide zonen de naam Veer aan.
Veer? Waarom Veer? Was het zomaar een willekeurige naam, woonde hij bij een veer, of was hij misschien zelf veerman? Dit laatste leek waarschijnlijk omdat zijn zoon jaren later als veerschipper van Kampen op Alkmaar vaart. De archieven in Kampen geven het antwoord.
 In 1797 wordt Willem Derks als veerman van Schokland op Kampen meerdere malen genoemd. Hij wordt o.a. betaald voor het halen en bezorgen van kalk en vloertegels voor het huisje van de vroedvrouw op Schokland, voor het halen van de sleutel van het kerkhof en voor het halen van de speelbollen (n.b.: als er een lezer is die weet wat dit woord betekent, dan zou ik dat graag horen).

In het Oud Archief te Kampen bevindt zich een brief uit Emmeloord d.d. 22 mei 1796, met de toevoeging: het tweede jaar van de Bataafsche Vrijheid. De brief is gericht aan de Municipaliteit van de Stad Kampen en ondertekend door de secretaris van de gemeente Emmeloord: Mommende.
In de brief staat: "Op versoek van den burger Willem Derks, woonagtig te Kampen, ons vriendelijk versoekende dat hij gaarne van ons permissie zoude mogen erlangen om goederen van de Stad Campen na ons Eijland Emmeloort en van dezelve weder na Campen te mogen vervoeren."
Het antwoord uit Kampen komt snel: een maand later wordt aan Willem Dirks vergunning verleend om goederen te transporteren "van hier op Emmeloord viceversa."
Wie is deze in Kampen wonende Willem Dirks? Het feit dat Emmeloord het verzoek doet, doet al vermoeden dat het hier om een Schokker gaat. Inderdaad: Willem Dirks blijkt in Kampen de bijnaam "van Emmeloord" te hebben. Hij is op Emmeloord geboren op 2 oktober 1755 als zoon van Dirk Willems en Maria Dirks. In 1790 wordt hij ingeschreven in het Burgerboek van Kampen.
Kennelijk blijft hij goede banden houden met zijn geboorteplaats, want in 1794 komt hij in de maanden juni en juli met o.a. zijn vader voor op een lijst als dagloner bij 's Lands Werken in Emmeloord.

Het veer op Kampen vaart twee keer per week. Het is bekend dat de schipper zelf voor zijn schip verantwoordelijk was. Er gelden strenge regels. Jaarlijks moet het schip door de scheepstimmerman gecontroleerd worden en het touwwerk moet door een touwslager beoordeeld worden. Een soort APK-keuring dus, wat voor de schipper toch de nodige kosten betekende.
"Tot dit veer worden ordinair kleine vaartuigen gebruikt van plusminus 10 à 14 tonnen, en kunnen nadien meer of minder vracht aan boord, circa 30 mannen transporteren." Behalve goederen en personenvervoer is het veer ook bij uitstek het middel om brieven op de plaats van bestemming te krijgen. De veerman heeft de verplichting de brieven aan huis te bezorgen. Schout Seidel van Schokland pleit in zijn brief aan de stad Kampen zelfs nog voor meer: "ook zoude het zeer te wenschen zijn, dat de aankomende goederen niet willekeurig aan het eene eind van de buurt, maar geregeld zo na doenlijk voor ieders huis mogen worden aan- en opgebragt, omdat bizonder dezulke welke negotie doen bij herfstdag, wanneer men soms diep door de slik moet waden, niet verplicht worden zwaare pakken of vaten zeer ver en bijna ondoenlijk te versjouwen."
Om het systeem van beurt- en veerdiensten goed te begrijpen is het nodig te weten dat:
 a) beurt- en veerschippers het uitsluitend recht hebben om tussen de plaatsen die de overeenkomst met elkaar gesloten hebben, goederen en personen te vervoeren;
 b) er altijd op vaste, geregelde tijden gevaren wordt;
 c) alle prijzen, zowel voor personen als voor goederen, tot in details vastgesteld zijn.
Wat betreft het eerste punt, het uitsluitend recht voor de veerman, daar wordt streng op toegezien. Zelfs op dagen dat de veerman niet vaart mogen anderen niet onder zijn duiven schieten. Piet Mastenbroek, die na Willem Dirks de functie van veerman tijdelijk (1815-1818) waarneemt, ondervindt dit heel duidelijk. In 1820 schrijft de schout Lucas Seidel een brief aan de gemeente Kampen: "er zijn echter bizondere personen en wel in het bizonder de persoon Mastenbroek, welke voortijds dit veer slordig heeft waargenomen en thans bestendig bezig is de veerman te benadelen door, zodra de veerman voor een reisje naar elders ofte naar de helling is, voor anderen goederen overvaart."
Seidel waarschuwt de ambtenaren in Kampen er op toe te zien dat "niemand, en wel bizonder voornoemde Mastenbroek, hetzij op veer- of andere dagen voor anderen goederen mogen innemen."
Wat betreft het tweede punt: tegenover dit uitsluitende (voor)recht staat de verplichting, waar de veerschipper zich aan te houden heeft, namelijk dat hij op geregelde tijden moet varen. Vol of niet vol, hij dient stipt op tijd en via de afgesproken route te varen. Ook aan deze verordening wordt zwaar getild. Toen de al eerder genoemde Mastenbroek het veer bediende (van 1815 tot 1818) werd hij door de Schout aangeklaagd. Deze laat weten: "ik moet tot mijn leedwezen ondervinden dat bij het bedienen van het veer van de Stad Campen op Schokland buiten en behalve andere gebreken, bizonder plaats heeft dat er geen bepaalde tijd van afvaren gehouden wordt en dat de schuyt soms van de eene buurt, Emmeloord, afvaart zonder dat men op een ander, hetzij Molen- of Zuiderbuurt, er kennis van heeft". Als een veerman niet op tijd vaart is het dus goed mis!

In de periode dat Willem Dirks veerman was (1797-1815), was op tijd varen niet altijd gemakkelijk. We moeten wel bedenken dat in de periode rond 1800, de zogenaamde Franse tijd, ons land op gespannen voet met Engeland leefde, en Engeland was vooral heer en meester op zee, ook op de Zuiderzee.
In 1799 wordt door de stad Kampen een schip uitgezonden om de vaart naar Schokland te beoordelen. Er wordt geconstateerd dat de toestand zeer gevaarlijk is. Een Engels schip maakt jacht op verschillende schepen en daarom "wordt alle vaart uit de havens van dit Departement, behalve voor de gewone veerschepen, provisioneel verboden weegens de onveiligheid van de zee." Willem Dirks heeft als veerman dus een gevaarlijke baan!

In datzelfde jaar wordt geconstateerd dat Schokland nog wel niet in handen van de Engelsen is, maar dat op twee buurten al de Hollandse (prinselijke) vlag waait, maar niet op Emmeloord! Dit laatste is niet zo verwonderlijk, omdat het katholieke Emmeloord nu eenmaal meer te verwachten had van de eveneens katholieke Fransen.
Het is goed voor te stellen dat de baan van veerschipper onvoldoende inkomsten verschafte, omdat de schipper er maar twee dagen per week werk mee had. Dat betekent dat hij op de een of andere manier zijn inkomsten moet zien te vergroten. De in 1818 aangestelde veerman Dubbel Floris Sul schrijft aan de Schout van Schokland een smartelijk briefje, waarin hij om een "jaarlijks tractementje" vraagt: "Terwijl ik het voorrecht geniet als veerman op Campen aangesteld te zijn is het echter Uedele niet onbekend dat dit veer een zeer sobere broodwinning is en ik mij dus bezwaarlijk in staat bevinde om datgeene hetwel verijscht wordt, aan mijn schuijtje te doen." Onze veerschipper Willem Dirks pakt ook van alles aan om wat meer brood op de plank te krijgen.

Eerder vertelde ik al dat hij bij het laden van schelpen betrapt werd. Na veel geharrewar tussen verschillende overheidsinstanties bleek dit toch geheel legaal te gebeuren. Ook doet Willem een poging om bij de gemeente Kampen begrip te krijgen voor zijn verre van rooskleurige loon. Hij schrijft daartoe een brief om vrijstelling te krijgen voor het betalen van het zogenaamde "Paardegeld". Dit vraagt om enige nadere uitleg. Omdat Kampen geen zeehaven was, moesten alle binnenkomende schepen nog een heel eind via het Ganzediep of de monding van de IJssel varen om bij de stad te kunnen komen. Bij tegenwind, windstilte of mistig weer was dat haast niet doenlijk en werden de schepen door de paardeboer opgewacht en via het jaagpad op sleeptouw genomen. De paardeboer was door de stad Kampen officieel aangesteld. Willem Dirks probeert vrijstelling van deze sleepkosten te krijgen, maar tevergeefs. Hoewel Kampen aangeeft erg veel begrip voor zijn probleem te hebben gaat het toch niet door.

Gelijke monniken, gelijke kappen, iedereen moet betalen. Ook via andere manieren proberen veerschippers er nog wat bij te verdienen, o.a. door het aanvoeren van vis op de markt. Er gelden namelijk nogal wat regels voor de veerschippers, die er vooral op neerkomen dat zij hun meegebrachte vis alleen via de visafslag of in ieder geval met toestemming van de marktmeester mogen verkopen. En hoewel nergens met zoveel woorden Willem Dirks genoemd wordt, zal het zeker voor een Schokker een doodnormale zaak geweest zijn.

In 1815 blijkt de post van veerschipper vacant te zijn. Misschien dat de aangescherpte eisen t.a.v. het onderhoud van zijn schip reden was voor Willem om er mee te stoppen. Misschien ook vond hij het na bijna 20 jaar welletjes. Hoe dan ook: zijn baan zal van grote invloed geweest zijn op zijn leven, en door de naam Veer aan te nemen lijkt hij dit zelf duidelijk te onderstrepen.

Doopinschrijving van Willem Dirks (Veer) in het r.k. doopboek van Emmeloord, d.d. 2-10-1755:
 Anno 1755, die 2 octobris baptizatus est Willebrordus Dircks,
 filius legitimus Theodori Wilms et Maria Dircks.
 Levante, Eva Bruijns nomine Joanni Dircks.

Scheepsregistratie, botvangen en andere kopzorgen van vissers.

KP (Kampen), VD (Volendam), UK (Urk), BU (Bunschoten), VN (Vollenhove), wie kent niet de bekende afkortingen, aangebracht op de vissersschepen? Zo was het in het begin van deze eeuw en is het gedeeltelijk ook nu nog het geval. Het laat op zijn minst zien waar een schip thuishoort.
Maar hoe was dat vroeger, rond 1800, en met name in de zogenaamde Franse tijd, toen Nederland bij Frankrijk ingelijfd was? Gelukkig voor ons werd er ook in die tijd uitgebreid geregistreerd, waardoor er nog heel wat van gewoontes en bijzonderheden van onze voorvaderen bewaard is gebleven. De vissersschepen waren in die tijd ongeveer 20 voet lang, 10 voet breed, en 3 tot 4 voet hoog, en dat resulteerde in een tonnage van 12 tot 15 ton.

Vooral tijdens de inlijving bij Frankrijk gingen de "Franse" administrateurs er eens lekker voor zitten. Ik wil u de volgende (willekeurige) acte als voorbeeld niet onthouden. Deze stamt uit 1811:
"L'an mile dix huit cent onze (die administrateur kende zijn Frans nog niet zo goed!)le 12 may est comparé devant Nous, Juge de Paix, Canton Kampen, Arrondissement Zwolle, Département des Bouches de l'Yssel, Willem Dirks, maître d'un Barque, demeurant à Schokland, qui a affirmé que la Barque, nommé le Jeune Willem, appartenant au Port de Kampen, est un barque à Poisson, contenant 14 tonneaux, suivant le Certificat de l'Etalonneur Juré, a eté construit à Cuinre dans l'anneé 1804, qu'il est proprietaire unique du dit Barque et qu'aucun autre personne quelqu'on qu n'y a droit, qu'il est citoyen de France, soumis et fidêle à la Constitution de France, qu'aucune Etranger n'est directement ou indirectement intéressé dans le sudit Barque."

De wat kromme en gebrekkige Franse tekst laat zien dat het voor de gewone ambtenaar nog niet zo gemakkelijk was zijn werk in het Frans te doen. In het kort komt de vertaling hierop neer dat (in het geval van Willem Dirks) De Jonge Willem, groot 14 ton, gebouwd in Kuinre in 1804, als zodanig geregistreerd is en dat de eigenaar bevestigt dat hij de enige bezitter is en bovendien Frans staatsburger, en dat geen enkele buitenlander iets met het schip te maken heeft.

Aardig is dat elke schipper dus moest horen dat hij Frans staatsburger was, onderworpen en trouw aan de Grondwet van Frankrijk. Ik ben benieuwd hoe onze voorvaderen daarover dachten! Deze acte laat zien dat de vissersschepen van de Emmeloorders in de haven van Kampen ingeschreven staan.

De genoemde Willem Dirks noemt zijn schip De Jonge Willem, niet bijster origineel, maar dat zal in die tijd de gewoonte zijn geweest. Van de 45 Schokkers die eigenaar zijn, luiden de meeste namen van schepen soortgelijk, b.v. De Jonge Maria, De Jonge Dirk, De Jonge Jacoba, enz. Er worden zowel jongens- als meisjesnamen gebruikt.

Er zijn een paar bijzondere namen bij: Evert Alberts vaart met Het Heil (Le Salut), Evert Klaassen stelt vertrouwen in De Oude Adam, terwijl Jan Peters het toch maar op De Jonge Eva houdt. Jacob Jans vaart met De Hosanna, Klaas Alberts Klappe met Het Geluk, Reurik Teunis met De Goede Verwachting, Peter Dirks met Het Fortuin en Jan Willems Bien en Willem Teunis zijn kennelijk de leuksten thuis, zij noemen hun schip respectievelijk De Jonge Schelvis en De Zoute Haring (L'Harang Salle). [1]
Zo zien we dat zelfs een saai onderwerp als scheepsregistratie nog leuke dingen kan opleveren.
De agent van de Nationale Economie der Bataafse Republiek vermeldt in zijn verslag van 1800 dat de vissers van Emmeloord zowel op de Noordzee (schelvis, tong en rog) als op de Zuiderzee (panharing, bot en aal) vissen. De haring wordt vooral in Muiden verkocht, de overige vis in vele andere plaatsen, zoals Amsterdam, Zwolle, Enkhuizen en Medemblik. [2]
Nu was vissen in oorlogstijd niet altijd even simpel. Tijdens de zomer van 1803, op zondag 3 juli, vergadert de voltallige burgerij van Emmeloord. Plaats van handeling: voor het Gerechtsgebouw. Onderwerp: de "gesloten visserij op de buitenzee". Omdat er door de Emmeloorders regelmatig op de Noordzee werd gevist betekent dat natuurlijk een enorme strop. Besloten wordt een delegatie naar Den Haag te sturen. Twee burgers, Jan Stevens en Albert Everts vormen samen met de secretaris Mommende de commissie.
Op dinsdag 5 juli vertrekt het gezelschap om vervolgens donderdag 7 juli in Den Haag te arriveren. Daar krijgen ze te horen dat ze de zaak schriftelijk moeten aankaarten. Voor met name Mommende, die altijd graag en uitvoerig zaken op schrift stelt, een kolfje naar zijn hand. Na twee uur wachten mogen ze terugkomen bij de President van de Marine, Dhr. van Rooyen.

Op zondag 10 juli is de commissie terug van de "Haagse Reize" in Emmeloord, om verslag te doen. Er is een soort oplossing gevonden, een compromis: de vissers mogen uitvaren, maar mogen bij gevaar van de vijand (Engeland) en 's nachts, van zonsondergang tot zonsopgang, niet verder dan een mijl van de wal af zijn. Albert Alberts Klappe wordt aangesteld als "seinmeester", en is verantwoordelijk voor de handhaving van de regels. Iedere burger moet hem gehoorzamen, op straffe van boete. [3]

Een echte oplossing is het niet en het blijft behelpen. In 1808 klaagt de burgemeester van Kampen over de achteruitgang van de botvangst, een specialiteit van de Brunneper vissers, en vraagt om compensatie. Een van de redenen van de achteruitgang is dat andere vissers, o.a. die van Schokland, zich, anders dan in vredestijd, ook op de botvangst toeleggen. [4]
In 1811 is het nog (of weer) mis. Gedwongen door de slechte visstand op de Zuiderzee moeten de vissers wel uitwijken naar de Noordzee.
Burgemeester Gillot: "Door de Municipale Raaden en de visschers van Schokland word mij geklaagd dat zij niet langer in staat zijn hun brood te verdienen, dewijl zij heden thans niet anders dan op de Noordzee kunnen vaaren om te visschen, maar daar de Admiraal van 's Rijks oorlogsschepen, leggende op de Rhee van Texel, het uit- en invaaren der visschers van deze Gemeente geheel belet en daar er thans bijna geheel geen visscherij buiten de andere zeegaten is, verscheiden visschers het gewaagd hebben een ander zeegat uit te vaaren, doen mij voor de vreselijkste gevolgen vreezen."
En even verderop: "....alle dagen niet meer dan 15 visschuiten te laten passeren, waardoor zijlieden zeer grootelijks benadeeld worden in hun broodwinning, terwijl er een zoo groot aantal visschers zijn van deez en andere Gemeentes, zoodat zij nauwelijks om de 13 à 14 dagen een beurt krijgen om te passeren."
Op de brief van de burgemeester komt een verlossend antwoord, dat inhoudt dat de maatregel wordt ingetrokken en dat voortaan iedere visser kan passeren! Toch nog een meevaller bij alle narigheid!

Over de genoemde personen:
De seinmeester Albert Alberts Klappe werd op 2-4-1769 gedoopt op Emmeloord als zoon van Albert Claessen Klappe en Grete Dubbels Schout, en stierf 15-9-1808 op Emmeloord. Hij trouwde op 27-5-1799 op Schokland met Marrijtje Willemsen Kok. Zij was 23-11-1779 gedoopt op Emmeloord als dochter van Willem Jansen Kok en Aleid Albers Mossel, en stierf op 19-8-1832 op Emmeloord ten gevolge van cholera.
Klaas Alberts Klappe van Het Geluk was een oudere broer van bovengenoemde Albert Alberts Klappe. Hij werd op 26-9-1766 op Emmeloord gedoopt, en stierf daar op 2-10-1817. Hij trouwde op 2-12-1793 op Emmeloord met Lijsje Willems Ouderling. Zij werd op 29-9-1770 op Emmeloord gedoopt als dochter van Willem Dirks Ouderling en Petronella Jans Bien, en stierf daar op 10-12-1800.
Klaas Alberts Klappe hertrouwde 24-6-1809 op Emmeloord met Maria Jacobs Koridon, gedoopt 13-12-1769 op Ens als dochter van Jacob Jansen Coridon en Maria Everts Gosen. Zij was de weduwe van Jan Alberts Karel.
Jan Willems Bien van De Jonge Schelvis werd 22-8-1770 op Emmeloord als zoon van Willem Jansen Bien en Lumme Dircksen Been. Hij overleed 19-8-1832 op Emmeloord ten gevolge van cholera.

Noten:

1. Gemeente-archief Kampen, O.A. 2223-2224.
2. Tijdschrift voor Staatshuishoudkunde en Statistiek, deel 19, Zwolle, Tjeenk Willink, 1860.
3. Gemeente-archief Kampen, N.A. 1.
4. Gemeente-archief Kampen, O.A. 234.
5. Rijksarchief Zwolle, toeg. 23, inventarisnr. 104.

Bronnen:

• Rijksarchief Zwolle, Archief van de Waterstaat.
• Rijksarchief Zwolle, Archief van de Landdrost.
• Algemeen Rijksarchief Den Haag, Archivalia van de Heeren en Vrouwen van Urk en Emmeloord (dezelfde gegevens ook op microfilm in Rijksarchief Lelystad).
• Voyage dans l'interieur de la Hollande, uitgave: E. Maaskamp, Amsterdam; Een reis gemaakt in de jaren 1807-1812 (uit het Frans vertaald door Wim Veer).
• Gemeente-archief Kampen: Nieuw Archief Schokland; o.a. Verslagen van de Gemeenteraad van Emmeloord. Schokland,
• Gemeente-archief Kampen: Oud Archief, uitgaande en ingekomen stukken.

 
Bron: Wim Veer, het Schokker Erf 28 - januari 1995, nr. 31 - januari 1996,  nr. 33 - september 1996 en nr. 35 - mei 1997.
Zie voor het vervolg: Emmeloord rond 1800, een impressie (vervolg)
en ook het boek: Emmeloord rond 1800 - van republiek naar koninkrijk (2013)